ابوعلی حسن توسی از دهقان‌زادگان بیهق، مقلب به «خواجه نظام‌الملک توسی»، در سال 408 هجری در شهر طوس خراسان، در زمان پادشاهی غزنویان دیده به جهان گشود. ازآنجاکه دانش‌اندوزیش در شهر توس بود توسی خوانده می‌شد و در آغاز از دیوان‌سالاران و پس از برکناری عمیدالملک کندری در سال 455 قمری که با تحریک خود او انجام شد وزیر الب ارسلان و همچنین آموزگار ولیعهد خردسالش ملکشاه شد و 29 سال در این جایگاه بود.  

با مرگ الب ارسلان، خواجه نظام‌الملک، ملکشاه را که بیش از هفده یا هجده سال نداشت به شاهی رساند و خود، کار گرداندن کشور ایران را که اکنون دچار گرفتاری‌ها و نابسامانی‌های بسیاری بود به دست گرفت. به کوشش او که مرد کاردانی بود گرفتاری‌های بسیاری از دستگاه سلجوقی دور شد و ملکشاه به نیرو و چیرگی بسیاری در کشور رسید.

خواجه نظام‌الملک در حدود بیست و نه سال و هفت ماه و کسری وزارت در زیر دست آلپ ارسلان و ملکشاه در اداره  امور و فتح بلاد و سرکوبی مخالفین این دو پادشاه چنان کفایت و حسن تدبیر به خرج داد  که دولتی وسیع از حلب تا کاشغر را تحت امر ایشان آورد و نام و نشان آن دو سلطان را در شرق و غرب عالم معلوم آن زمان جاری کرد تا آنجا که باید قسمت عمده شهرت و پیشرفتی را که در کارها نصیب آلپ ارسلان و ملکشاه شده از برکت خردمندی و کاردانی خواجه دانست.

او حوزه قلمرو حکومت ایران را چنان وسیع کرد که در کلیه این هزار و چهارصدساله تاریخ اسلام نظیر آن دیده نشده‌است و در این حوزه جایی نبود که در انجام دادن امر او اندک تأخیری روا دارند. خواجه نظام الملک نویسنده کتاب سیاست‌نامه سیر الملوک است. این اثر با تصحیح هیوبرت دارک توسط بنگاه ترجمه و نشر کتاب در سال 1340 در 372 صفحه منتشر شده‌است.

همچنین وی در پردازش تقویم جلالی با دانشمندانی همچون خیام همکاری داشت، این تقویم در سال 451 هجری تکمیل شد. همچنین دانشگاه نظامیه بغداد که امام محمد غزالی از آموزگاران آن بود به دستور او برپا شد. نظامیه‌های مشهور دیگر در اصفهان، نیشابور، بصره، موصل و هرات بودند.  برای آشنایی با زندگی‌نامه او این ویدیو یوکن را تماشا کنید.