کشوری که امروز با نام تاجیکستان میشناسیم با مساحت 143000 کیلومتر مربع یعنی حدود یک یازدهم ایران و با جمعیتی حدود 8 میلیون نفر ی اش در آسیای مرکز ی و در میان کشورهای ازبکستان، چین، افغانستان و قرقیزستان واقع شده است. ای سرزمین کهن اگرچه هیچ مرز مشترکی با ایران ما ندارد، روزگاری بخش بزرگی از شرق ایران را شامل میشد و مردم آن از لحاظ فرهنگ، زبان و آداب و رسوم، قرابت نزدیکی با ما ایرانیان دارند. با یوکن همراه باشید.

بازدید مان را  از شهر دوشنبه در یک روز تعطیل و در خیابان های خلوت آن شروع میکنیم. تا 90 سال پیش این شهر دهکده کوچکی بود ه و دلیل نام دوشنبه به علت وجود دوشنبه بازاری در این محله بوده است. پس از پیروزی انقلاب روسیه این روستا در سال 1929 به نام استالین آباد به عنوان پایتخت جمهوری سوسیالیستی تاریخی تاجیکستان تعین شد ولی در سال 1961 نام قدیمی خود یعنی دوشنبه را باز میابد .

شهر یک میلیون نفری دوشنبه به خاطر جدید بودنش شهری مدرن است و با خیابان های پهن و سرسخت و ساختمان های مدرن و آب و هوای خوبش، شهری دلپذیر است. تئاتر لاهوتی در خیابان اصلی دوشنبه یعنی خیابان رودکی قرار داشته و در سال 1929 ساخته شد که در کنار آن چایخانه ای راحت با مجموعه ای از کافه رستوران ها قرار گرفته است. ابوالقاسم لاهوتی که ایرانی الاصل و متولد کرمانشاه بود، شخصیتی بسیار محبوب در میان مردم تاجیکستان است. او به عنوان شاعر، روزنامه نگار و فعال سیاسی در انقلاب مشروطیت حضور داشت. در دوران رضا شاه مجبور شد تا به شوروی سابق فرار کند. 

اگر در زمان اتحاد جماهیر شوروی ایدئولوژی دولت بر روی ایده کمونیسم پایه گذاری میشد، بعد از استقلال تاجیکستان در سال 1990 ایده راهبردی دولت برروی ناسیونالیسم و ملی گرایی استوار میشد. شاه اسماعیل سامانی بنیان گذار سلسله سامانیان یکی از شاهان خوشنام ایرانی بشمار می رود. این سلسله با پایتختی شهر بخارا از اولین سلسله های پادشاهی ایران زمین بعد از حمله اعراب بوده و در قرون هشتم و نهم میلادی و تا سال های هزارم میلادی در قسمت های اعضم آسیای مرکزی همچون افغانستان، خراسان، سیستان و بلوچستان و بخش های میانی ایران امروز حکومت کرده و در زمان آن ها زبان و ادب فارسی پیشرفت های زیادی داشته است. در حال حاضر واحد پولی تاجیکستان سامانی نامیده می شود.

پارک سامانی محوطه بسیار بزرگیست که در آن و اطراف آن ساختمان های مهم دولتی مثل پارلمان ها و کاخ ریاست جمهوری، کتابخانه ملی، پارک پرچم و پارک رودکی قرار داشته و یکی از مناطق زیبا و گردشگری دوشنبه محسوب شده و بیشتر مراسم رسمی و گردهمایی ها در این محوطه برگزار می شود. 

آقای امام علی رحمان که قبلا به نام امام علی رحمانف شناخته میشده و در دوران کمونیستی سمت هایی داشته از سال 1994 تا به حال رئیس جمهور تاجیکستان میباشد. او بخاطر نقش مهمی که در خاتمه دادن به جنگ داخلی تاجیکستان که از سال 1992 تا 1997 بین حاکمیت طرفدار روسیه و مخالفان آن جریان داشته ایفا کرده ، و همچنین بخاطر مدرنیته کردن کشور و بهبود وضع اقتصادی و برقراری ثبات در کشور در میان مردم طرفدارانی دارد. در مورد آنچه مربوط به دموکراسی آزادی و کلا احترام به حقوق بشر میدانند، دولت امام علی رحمان کارنامه چندان درخشانی ندارد و در این دوران آزادی های سیاسی بسیار محدود شد و مطبوعات و اینترنت با سانسور شدید همراه شد و فساد زیادی نیز در دستگاه های اداری بوجود آمد. در مقابل کاخ ملت و یا کتابخانه ملی پارک زیبای رودکی و در کنار آن پرچم تاجیکستان دیده می شود که میله آن 165 متر و طول پرچم نیز 65 و عرض آن 30 متر است. این پرچم بزرگترین پرچم دنیا می باشد. در پارک پرچم مجسمه ها و به قول تاجیک ها هیکل های زیادی نیز جهت بزرگداشت شخصیت های تاریخی تاجیکستان قرار دارند. 

در همه جای شهر دوشنبه، مجسمه ها و نشانه های زیادی از نویسندگان و ادیبان ایرانی به چشم میخورد که به جای خود اقدام بسیار شایسته و درخور تقدیری می باشد. در این راستا برروی ساختمان اتفاق نویسندگان که معادل اتحادیه نویسندگان تاجیکستان میباشد پیکرهای زیبایی با بیش از 3 متر ارتفاع از شاعران و نویسندگانی همچون فردوسی ، سعدی ، رودکی، خیام و غیره نصب شده است که بسیار دیدنی است. 

بعد از بازدید از قسمت های اصلی شهر حال نگاهی می اندازیم به بازار شاه منصور که یکی از چهار بازار شهر دوشنبه است. این بازار محل فروش تره بار مواد گوشتی پارچه خواروبار و وسایل خانگی است و خلاصه در آن از شیر مرغ تا جان آدمیزاد پیدا می شود. با وجود منابع آبی فراوان به علت ینکه 93% مساحت کشور را کوهستان ها تشکیل میدهند و همچنین اختصاص دو سوم زمین های کشاورزی به کشت پنبه بخاطر سودآوری آن و مواد غذایی کشاورزی تولید داخلی برای مردم کافی نبوده  و قسمت هایی از احتیاجات غذایی و کشوری تاجیکستان از ازبکستان و قزاقستان وارد میشود. 

تاجیکستان یکی از کشورهای فقیر آسیای میانه است و علی رغم رشد اقتصادی سالانه اخیرش، درآمد سرانه آن از هزار دلار تجاوز نمیکند. در کل اقتصاد اصلی تاجیکستان بر کالاهای پنبه و آلومینیوم استوار است و همچنین حضور یک میلیون تاجیک در روسیه نیز کمکی به آن ها محسوب می شود. در سال های اخیر کشورهای ایران و روسیه و چین به علت وجود آب فراوان در این کشور روی تولید برق و صنایع الکترونیکی دیگر سرمایه گذاری هایی زیادی کرده اند. 

زبان تاجیکی مانند زبان فارسی ایران و یا دری افغانستان یکی از شاخه های زبان فارسی محسوب می شود. همانطور که در فارسی خودمان کلمات عربی و اروپایی زیادی وجود دارد ، زبان تاجیکی نیز متاثر از زبان های ترکی و کشورهای آسیای میانه و روسی می باشد. در مکالماتی که در این چند روز با تاجیک ها داشتم، تنها 50 تا 60 درصد صحبت هایشان برایم قابل فهم بود. به عنوان مثال تاجیک ها به جای کلمه تشکر از کلمه رحمت ، به جای بفرمایید از مرحمت، به جای چنگال از سیخ، به جای مجسمه از هیکل ، به جای موزه از آثارخانه، به جای بستنی از یخ ماست، به جای رودخانه دریا و به جای ماست از کلمه قیماق استفاده میکنند. 

اگرچه اکثریت مردم تاجیکستان از قوم تاجیک هستند ولی اقوام دیگری همچون قرقیز، ازبک، روس، تاتار، فارس، ترکمن و حدود 40 قوم مختلف دیگر در این کشور زندگی میکنند. 90 درصد مردم تاجیکستان سنی حنفی هستند. 5 درصد این جمعیت اسماعیلی و 5 درصد دیگر شامل ادیان مسیحی ارتودکس، بهایی و زرتشتی هستند. 

مسجد جامع حاج یعقوب چرخی در سال 1495 به نام مولانا یعقوب چرخی که قبر او نیز در همین محل قرار گرفته ساخته شده است. این مسجد یکی از مدرسه های علمیه میباشد و یکی از قدیمی ترین مساجد تاجیکستان به حساب می آید. مولانا یعقوب که در افغانستان به دنیا آمده از عرفای قرن نهم هجری قمری است. 

در جریان جنگ داخلی تاجیکستان از سال 1992 تا 1997 که بین هیئت حاکمه وابسته به مسکو و مخالفانش که شامل طرفداران دموکراتی، گروه های قومی و گروه های اسلام گرا جریان داشت، بیش از 50هزار نفر جان خود را از دست دادند و خسارات زیادی را به این کشور وارد کردند. در سال های اخیر گروه های اسلام گرای رادیکالی مبارزه خود را با دولت امام علی رحمان از سر گرفته و به این دلیل هم درگیری های نظامی پراکنده ای در این کشور بوجود آمده است . در طی این مبارزات تعداد زیادی از اسلام گرایان دستگیر و زندانی شدند.

در سال 1989 در دوشنبه 40 درصد تاجیک 32 درصد روس 10 درصد ازبک و 20 درصد سایر قوم ها وجود داشتند ولی در سال های بعد و بخصوص بعد از جنگ داخلی روس ها و ازبک ها به طور گسترده ای تاجیکستان را ترک کردند. به طور کلی در زمان شوروی 8 درصد مردم تاجیکستان را روس ها تشکیل میدادند ولی حالا جمعیت آن ها به 1 درصد رسیده است. کلیسای نیکولای مقدس مهمترین کلیسای ارتودکس روس ها در دوشنبه می باشد.

اقلیت شیعه اسماعیلی تاجیکستان که در حدود 5 % از جامعه این کشور را تشکیل داده اند عمدتا در منطقه شرق و جنوب شرقی تاجیکستان زندگی میکنند. مرکز اسماعیلیه شهر دوشنبه در سال 2009 با حضور امام علی رحمان رییس جمهور و شاهزاده کریم الحسینی رهبر اسماعیلیان جهان افتتاح شده است. بعد از بازدید از دوشنبه از شهر بیرون میرویم و سری به دره ورزاب که در 25 کیلومتری این شهر واقع شده و شباهتی نسبی با دربند تهران خودمان دارد، میزنیم. کشور تاجیکستان سرزمین کوهستانی ای به شمار می رود و رشته کوه های پامیر و تیان شان 93% از این منطقه را پوشش میدهند. بسیاری از رودها و جریان های آبی که از یخچال های طبیعی کوهستان روان می شوند، از این رشته کوه ها سرچشمه میگیرند.

بزرگترین رودهای آسیای مرکزی مثل آمودریا و جیحون از آب شدن برف های تاجیکستان و قرقیزستان سرچشمه میگیرند و سپس در این کشورها و همچنین افغانستان و ازبکستان و ترکمنستان جریان میابند. بیش از 900 رودخانه با درازای بیش از 10 کیلومتر در کشور تاجیکستان وجود دارد. دره ورزاب با رودخانه و باغ ها و استراحتگاه هایی که دارد، منطقه ای گردشگری برای تفریح و خوردن و نوشیدن به حساب می آید. رستوران ها و به قول تاجیکی ها آش خانه ها در امتداد رود ورزاب مستقر شده اند و با عرضه کباب های خوشمزه تاجیکی، ماهی قزل آلا و غیره محیطی دلنشین را برای ساکنین دوشنبه و گردشگران فراهم کرده است. 

در راه بازگشت به دوشنبه در خیابان کاشی های دیواری زیبایی وجود دارد که حیفم آمد آن ها را در این ویدئو نگنجانم. این نقاشی ها برروی دیوارهای چند کیلومتری روی دیوارها قرار گرفته اند، به طوریکه درازای آن ها باعث می شود تا فیلمبرداری مداوم آن در این ویدئو 6 دقیقه طول بکشد. این نقاشی ها شامل تمام شخصیت های برجسته تاریخی، نظامی، سیاسی، ورزشی و ادبی تاجیکستان می باشد. همچنین در این نقاشی ها تمام بناهای تاریخی و غیرتاریخی و مناظر مهم این کشور به طرز زیبایی به نمایش گذاشته شده است. 

در آخرین بازدیدمان از شهر دوشنبه از قلعه حصار که در 30 کیلومتری این شهر واقع شده و از معدود آثار تاریخی این منطقه است دیدن میکنیم تا نگاهی به تاریخچه آن بیاندازیم. حصار از قدیمی ترین مناطق تاجیکستان است که قدمتی 3000 ساله دارد و مهم ترین بخش آن قلعه حصار است که یکی از بناهای قدیمی آسیای مرکزی محصوب می شود. این محله نه تنها به عنوان یک منطقه تاریخی مورد بازدید مردم است، بلکه یک محل گردشگری نیز محسوب شده و تاجیک ها حتی بخشی از مراسم ازدواجشان را در این محل برگزار میکنند. 

در سال های 1770 میلادی به دنبال رقابت های روسیه تزاری و انگلستان روس ها خانات بخارا و خجند را که بصورت حکومت های مستقل محلی اداره میشدند اشغال کرد و این مناطق را به صورت تحت الحمایه به خود وابسته کرد. به دنبال استقلال روسیه در سال 1917 و جنگ بین مردم مناطق مختلف و آسیای مرکزی با بلشویک ها در سال 1920، سید عالم خان امیر بخارا فرار کرده و بمدت 6 ماه در قلعه حصار که در آن زمان جزو قلمرو این خانات محسوب میشد، به مقاومت ادامه داد. در جریان زد و خوردهای بعدی نیز شهر حصار با ساختمان های مختلفش به کلی ویران شد و عالم خان به افغانستان فرار کرد. بعد از استیلای کامل بلشویک ها منطقه تاجیکستان در ابتدا به عنوان جمهوری خود مختار در قلمرو جمهوری ازبکستان تعیین شد و بالاخره در سال 1929 به عنوان جمهوری سوسیالیستی تاجیکستان به رسمیت شناخته شد. 

حصار در طول سال های مختلف نام هایی همچون شومان یا شادمان گرفت و به نوبه خود شهر مهمی محسوب میشد ولی امروزه از آن تنها یک قلعه، دو مدرسه مذهبی، یک کاروانسرا و یک مسجد باقی مانده است که قسمت هایی از آن ها در سال های اخیر بازسازی شدند . مدرسه جدیدتر که متعلق به قرن هجدهم میباشد، در حال حاضر به موزه تبدیل شده و آثار تاریخی تاجیکستان را در حجره هایی که در زمان قدیم متعلق به طلبه ها بود به نمایش گذاشته اند. از نظر تاریخی منطقه تاجیکستان وابسته به امپراطوری هخامنشیان، اسکندر مقدونی و سلوکیان بود و از نظر مذهبی متاثر از ادیان زرتشتی، یوان باستان و همچنین بوداییان قرار داشت.

مسلمانان از سال های 50 تا 130 هجری قمری به تدریج مهمترین ولایات این منطقه را فتح کرده و اسلام در میان مردم نفوذ پیدا کرد. از قرن هشتم تا نهم میلادی  تاجیکستان بخشی از قلمرو سامانیان تاجیک تبار شده و بعد از انقلابشان توسط ترکان قراخانی و سپس حاکمیت قزنویان و سلجوقیان ترک تبار، ترک شدن قسمت های زیادی از آسیای میانه شروع شد. در قرون بعد نیز این سرزمین تحت سلطه خوارزمشاهیان و تیموریان و مغولان و ازبک ها قرار گرفت و تنها در دوران کوتاهی تحت نفوذ نادر شاه افشار قرار گرفت. در آخر نیز روس های تزاری و حکومت کمونیسم بر آن حکومت کردند.